امّا چرا این بیماری که تا سال های نه چندان دور، بدون نیاز به مراجعات پزشکی و توسّط همان تیم کارشناسی مادربزرگ ها! به راحتی درمان می شد هم اکنون این قدر نگران کننده شده است که گاهی مادران باردار از ابتدای حاملگی به فکر یافتن راه چاره ای برای پیشگیری از زردی نوزادی هستند که قرار است 9 ماه دیگر به دنیا بیاید؟

ما در این مقاله سعی داریم همین نکته ساده را برای شما قابل باور کنیم که زردی نوزادان همان قدر که در صورت عدم درمان و یا درمان غلط، می تواند عوارضی وخیم و مادام العمر به دنبال داشته باشد؛ به همان نسبت هم بیماری است که با ساده ترین اقدامات درمانی، بهبود می یابد. اگر شک دارید؛ این مقاله را به طور کامل مطالعه کنید.

 

زردی نوزادان چیست؟

 

همان طور که از اسم این بیماری پیداست؛ زردی نوزادان، خودش، یک بیماری نیست! بلکه نشانه و علامتی است که می تواند نشانگر یک حالت طبیعی – در اکثر موارد – و یا یک بیماری باشد. زرد شدن پوست، به دلیل رسوب مادّه ای به نام «بیلی روبین» در پوست اتّفاق می افتد. این مادّه به زبان ساده از محصولاتی است که پس از شکسته شدن گلبول های قرمز پیر و فرسوده و تجزیه آنها توسّط بدن به وجود می آید. بنابراین یک مادّه دفعی است که بیرون ریختن آن از بدن برعهده کبد است. کبد، این مادّه را بیشتر از طریق صفرا دفع می کند و به همین جهت هم هست که صفرا زرد رنگ است. حالا اگر در مسیر تولید و دفع بیلی روبین اختلالی به وجود بیاید که منجر به افزایش میزان بیلی روبین در بدن شود؛ این مقدار اضافه در پوست و مخاطات رسوب می کند و زردی به وجود می آید. بر خلاف زردی افراد بالغ که اغلب می تواند نشانه ای از یک بیماری نگران کننده باشد؛ زردی نوزادان؛ در اکثر موارد؛ حتّی نیاز به درمان خاصّی هم ندارد.

 

علّت ایجاد زردی در نوزادان

 

گفته شد که بیلی روبین، در نتیجه تخریب گلبول های قرمز به وجود می آید. از آنجا که حجم گلبول های قرمز در نوزادان نسبت به افراد بالغ بیشتر است و عمر آنها هم کوتاهتر و از سویی در ابتدای تولّد، حجم زیادی از گلبول های قرمز جنینی باید تخریب شوند و جای خود را به گلبول های قرمز بالغ بدهند؛ بنابراین در ابتدای تولّد، تعداد بسیار زیادی گلبول قرمز شروع به تخریب می کنند که حاصل آن تولید مقدار زیادی بیلی روبین است. از سوی دیگر، کبد نوزاد هم هنوز تکامل کافی را پیدا نکرده است و نمی تواند به سرعت این بیلی روبین اضافه را دفع کند. بنابراین سطح بیلی روبین در بدن بالا می رود و زردی به وجود می آید.

 

شاید بپرسید که پس چرا در دوران جنینی، این مشکل به وجود نمی آید؟ جواب ساده است. بیلی روبین اضافه جنین از راه جفت وارد خون مادر می شود و کبد مادر فداکار، جور کبد جنین را می کشد و او را از خطر زردی محافظت می کند.

 

شیوع

 

حدود 60 درصد از نوزادان طبیعی و تا 80 درصد از نوزادان نارس، دچار درجاتی از زردی می شوند. این آمار بسیار بالا هم خود تأیید دیگری است بر این که زردی بیش از آن که یک بیماری باشد، یک حالت طبیعی و گذرا در نوزاد است. زردی طبیعی نوزادان معمولاً از روز دوّم زندگی به بعد شروع می شود و پس از یک هفته هم پوست صورتی و گلگون نوزاد، جای این پوست زرد را می گیرد و شادی به خانه باز می گردد. البته در نوزادان نارس، زردی کمی دیرتر(روز پنجم تا هفتم) شروع می شود و به طور طبیعی ممکن است کمی بیشتر(تا دو ماه) ادامه داشته باشد.

 

چگونه متوجه شویم که کودکمان، زردی دارد؟

 

زردی، معمولاً از پوست بالاترین قسمت بدن نوزاد(یعنی صورت و مشخّصاً چشم ها) شروع می شود و هر قدر که شدّت آن بیشتر شود به سمت قسمت های پایین تر و محیطی تر گسترش می یابد؛ به این ترتیب که پس از چشم و صورت، قفسه سینه، شکم و بعد هم دست و پاها درگیر می شوند؛ به نحوی که کف دست و پا آخرین مناطقی هستند که زرد می شوند. پاک شدن زردی عکس گسترش آن است؛ یعنی از آخرین نقطه ای که دچار زردی شده است شروع می شود و در نهایت پوست صورت و مخاط چشم است که پاک می شوند.

 

از این گفته ها می توان چند نکته را استنباط کرد:

 

1- زردی اگر محدود به صورت و چشم ها باشد، معمولاً جای نگرانی ندارد و در حدّ خفیفی است. این نکته در مورد درمان هم حائز اهمّیت است؛ یعنی اگر زردی بدن نوزاد برطرف شد و تنها مخاط چشم کمی زرد بود می توان اطمینان داشت که این زردی اندک ظرف چند روز خود به خود خوب می شود و این مسأله را نباید به حساب شکست درمان گذاشت.

 

2- اگر زردی به قفسه سینه و شکم و یا دست و پا گسترش پیدا کرد؛ باید با دقّت، حسّاسیت و سرعت بیشتری نسبت به درمان آن اقدام کرد.

 

3- بهترین نقطه برای تشخیص زردی نوزاد، سفیدی چشم اوست؛ چرا که اوّلاً از همه جا زودتر زرد می شود و در ثانی به علّت رنگ سفید آن، به راحتی زردی را نشان می دهد. راه دیگر تشخیص آسان و سریع زردی آن است که در یک اتاق با روشنایی مناسب، فشار ملایمی را به سینه کودکتان وارد کنید؛ اگر بعد از برداشتن فشار، رنگ زرد بر روی پوست مشاهده گردد، باید به پزشک خود مراجعه کنید. (این روش برای کودکان با پوست ظریف بهتر عمل می کند؛ برای سایر کودکان چنان که گفته شد، به زردی موجود در سفیدی چشمها یا لثه ها توجه کنید.)

 

چند نکته مهم

 

برای ارزیابی صحیح زردی نوزاد و تشخیص بالینی این مسأله که زردی رو به بهبود است یا خیر، باید این نکات را رعایت کرد:

 

1- این ارزیابی بهتر است توسّط یک فرد ثابت از اعضای خانواده انجام شود. بهتر است این فرد از کسانی نباشد که از زردی نوزاد حسابی ترسیده اند؛ چرا که این جور آدم ها معمولاً نوزاد را زردتر از آنچه که هست می بینند.

 

2- ارزیابی بالینی زردی باید در نور طبیعی(نور روز و در سایه) انجام شود. نورهای مصنوعی مثل انواع لامپ ها در تشخیص زردی تداخل ایجاد می کنند.

 

3- این ارزیابی بهتر است با فاصله زمانی منطقی انجام شود؛ مثلاً در یک ساعت نسبتاً ثابت از طول روز. بررسی مکرّر پوست نوزاد نه تنها کمکی به ارزیابی صحیح وضعیت بیماری وی نمی کند؛ بلکه موجب اضطراب بستگان می شود.

 

زردی در منطق طبّ سنّتی

 

زردی از نظر طبّ سنّتی ایران، حاصل افزایش صفرا در بدن است. صفرا یکی از اخلاط چهارگانه بدن است که طبعی گرم و خشک(معادل آتش) دارد. رویکرد درمانی طبّ سنّتی در زردی نوزادان نیز بر اساس همین منطق شکل می گیرد که در ادامه به طور مبسوط توضیح داده خواهد شد.

 

جالب اینجاست که بر اساس این منطق، به راحتی قادر خواهید بود که مشاهدات علمی در مورد این بیماری را نیز توضیح دهید. مثلاً می دانیم که آتش، همیشه تمایل به صعود و بالاتر رفتن دارد. به همین دلیل هم می بینیم که زردی، ابتدا در قسمت های بالای بدن دیده می شود و تا هنگامی که مجبور نشود(بر اثر غلظت زیاد)، به قسمت های پایین تر سرایت نمی کند.

 

نکته جالب دیگر این است که زردی معمولاً در پسرها شیوع بیشتری دارد. این نکته هم قابل توجیه است؛ چرا که پسرها به نسبت دخترها مزاج گرم تر و خشک تری دارند و بنابراین بیماری های ناشی از گرمی و خشکی یعنی بیماری های صفراوی(مثل همین زردی) در آنها بیشتر دیده می شود.

 

درمان زردی

 

چنانکه تأکید شد در اکثر موارد زردی یک وضعیت زودگذر است که معمولا بدون هرگونه مداخله درمانی بهبود می یابد و جز در موارد شدید، هیچ گونه عارضه دراز مدتی ندارد. البته برای اطمینان خاطر بستگان نوزاد و برای داشتن یک ارزیابی صحیح نسبت به شدّت بیماری، توصیه اکید می‌شود که به پزشک مراجعه کنید و اقدامات تشخیصی لازم را انجام دهید؛ امّا برای درمان، هرگز نگران نباشید و با انجام درمان های ذیل، شاهد بهبودی نوزاد دلبندتان باشید.

 

منطق درمانی زردی در طبّ سنّتی

 

گفتیم که بر اساس منطق طبّ سنّتی، زردی، یک بیماری صفراوی(آتشی) است؛ به زبان ساده تر، کودک شما کمی آتش گرفته است! البته نگران نباشید، زردی، درد یا سوزش ندارد و تشبیه فوق در جهت فهم بهتر منطق درمان است. بر این اساس هر کاری که می تواند یک آتش را خاموش کند؛ زردی نوزاد را نیز بهبود می بخشد! بنابراین:

 

1- مادر؛ ماشین آتش نشانی نوزاد!

 

مادر نوزادی که زردی دارد، باید از مصرف غذاهای گرمی پرهیز کند و سهم غذاهای خنکی را افزایش دهد تا طبع شیر او خنک تر شود. البته در این مورد، توجّه به مزاج مادر و ظرفیت تحمّل کبد او بسیار مهم است و نباید در این کار افراط کرد؛ به نحوی که مادر دچار علایم غلبه سردی در بدنش شود(خواب آلودگی، احساس کسالت و کوفتگی، افسردگی، احساس سرما در بدن، رنگ پریدگی، نفخ معده، زیاد و کم رنگ شدن ادرار و …). در این رابطه می توان از خوراکی های مختلفی استفاده کرد؛ از جمله: آش یا سوپ جو؛ خیار؛ هندوانه؛ آب زرشک طبیعی؛ آب انار ملس طبیعی؛ مرکّبات؛ خرفه یا گشنیز و ….

 

در بین داروها هم بهترین و راحت ترین راه آن است که مادر، عرق کاسنی و شاهتره را به نسبت مساوی مخلوط کرده؛ روزی 3 استکان مصرف کند. این ترکیب، در عین حال که صفرا شکن قدرتمندی است؛ طبعی ملایم و معتدل دارد و تقریباً به همه می سازد.

 

در مادرانی که طبع گرم تر یا تحمّل بیشتری دارند می توان عرقیات خنک دیگر(مثل عرق گشنیز، بید، خارشتر و همیشه بهار) یا جوشانده گیاهانی مثل عنّاب، سپستان، بنفشه، همیشه بهار، خطمی، پنیرک، تخم گشنیز، تخم کاسنی، تخم کاهو، تخم خرفه، پوست بید و مانند آنها را هم به برنامه درمانی اضافه کرد.

 

نکته: به تجربه ثابت شده است که مصرف سیراب-شیردان از سوی مادر هم به کم شدن زردی نوزاد کمک می کند.

 

2- شیرخشت و ترنجبین

 

شاید معروف ترین داروهای ضدّ زردی نوزاد در کشور ما، این دو دارو باشند؛ به نحوی که از قدیم معمولا این دو دارو جزئی از سیسمونی نوزاد به حساب می آمده اند. متأسّفانه و در حالی که تا سالیانی پیش، خانواده ها با همین گونه درمان ها به راحتی زردی نوزاد را کنترل می کردند؛ امروزه، همکاران پزشک ما بدون وجود توجیهی قابل قبول، نه تنها از این درمان های کم عارضه و ارزان، کناره گرفته اند؛ بلکه حتّی به شدّت هم از آن نهی می کنند؛ به نحوی که گاهی برای راضی کردن خانواده نوزاد به انجام این اقدامات، باید تلاش بسیاری کرد. همه این ها در حالی است که:

 

در تحقیقات انجام شده در ایران خودمان، اثربخشی عصاره شیرخشت در درمان زردی نوزادان ثابت شده است(از جمله تحقیق انجام شده توسّط دکتر محمّد آزادبخت، عضو هیأت علمی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی مازندران).

 

 در برخی کشورهای غربی که طبّ جدید ما داعیه دار پیروی از آنهاست؛ روند استفاده از این داروها در مراکز درمانی رسمی رو به گسترش است.

 

بنابراین و با قاطعیت و بر اساس تجربیات مکرّر خود که تقریباً همیشه حاصل آن، درمان مناسب نوزادان بوده است به شما اطمینان خاطر داده می‌شود که با انجام این اقدامات ساده و موثّر می توانید خاطره شیرین روزهای اوّل تولّد نوزاد خود را جایگزین خاطره تلخ سرگردانی در بیمارستان و جدایی از فرزند دلبند خود و نگاه کردن به او بر روی تخت فوتوتراپی(نوردرمانی) کنید.

 

نحوه مصرف

 

حدود یک نخود شیرخشت و نصف قاشق چایخوری ترنجبین را در نصف استکان آب جوش حل کرده با پارچه نخی صاف کنید و به تدریج به نوزاد بخورانید. در صورت ضرورت می توانید این دارو را تا روزی 3-2 بار آماده و مصرف کنید.

 

چند نکته:

 

1- ترنجبین کاملاً شیرین است و لذا این دارو نیاز به شیرین کردن ندارد.

 

2- مصرف شیرخشت به تنهایی هم توصیه شده است؛ امّا مصرف این دو دارو با هم اثربخشی بیشتری دارد.

 

3- در صورت در دسترس نبودن شیر خشت ، می توان از بیدخشت به جای آن استفاده کرد.

 

4- علاوه بر نوزاد، مادر او نیز می تواند این دارو را مصرف کند.

 

5- علاوه بر داروی فوق می توان روزانه چند قاشق چایخوری مخلوط عرق کاسنی و شاهتره را نیز به نوزاد خوراند.

 

3- سایر راهکارها

 

- شستشوی نوزاد با عرق های خنک به ویژه عرق کاسنی یا بید اثری قابل قبول در کاهش زردی دارد. البته دقّت کنید که این عرق ها را کمی حرارت دهید تا حالت ولرم پیدا کنند؛ در غیر این صورت ممکن است این کار باعث افت حرارت بدن نوزاد شود.

 

- مقداری ترنجبین را در آب حل کرده با یک پارچه، آن را به پیشانی و پشت گوش نوزاد بمالید.

 

- آرد جوی نرم و الک شده را روی بدن نوزاد(به جز صورت و ناف او) بپاشید.

 

4- حجامت، درمانی قاطع و موثّر

 

حجامت نوزاد از بهترین، سریع ترین و موثّرترین روش های درمانی زردی است که به طور معمول، هیچ گونه عارضه ای در پی ندارد. حجامت نوزاد به این صورت انجام می شود که بر روی لبه بیرونی لاله گوش و نیز پوست پشت گوش نوزاد، خراشهای ظریفی وارد می شود. ایجاد یکی دو خراش ظریف در منطقه حجامت عام(بین دو کتف) نوزاد می تواند این حجامت را قوی تر کند.

 

تذکّر: در این حجامت نباید اقدام به بادکش گذاری و ساکشن کرد.

 

متأسّفانه بسیاری از خانواده ها با شنیدن کلمه حجامت دچار نگرانی می شوند مطمئن باشید که حجامت نوزاد کاری است بسیار ساده؛ حتّی بسیار ساده تر از یک بار خونگیری از نوزاد برای اقدامات تشخیصی و درمانی. برای اطمینان بیشتر به این نکات توجّه کنید:

 

1- مجموع خون خارج شده از بدن نوزاد در این روش بیش از چند قطره نیست – یعنی بسیار کمتر از یک بار خونگیری برای اقدامات تشخیصی و یا درمانی در طبّ کلاسیک – و لذا از این بابت مشکلی به وجود نمی آید.

 

2- درد حجامت، فوق العاده کم است؛ به نحوی که نوزاد پس از چند ثانیه آرام می گیرد. نوزادان خوش خواب، گاهی به هنگام انجام حجامت حتّی از خواب هم بیدار نمی شوند.

 

3- اگر پزشک مجرّب، فرزند شما را حجامت کند تقریباً محال است که جای خراش ها روی پوست زیبا و ظریف او باقی بماند.

 

کاهش زردی نوزاد، معمولاً بلافاصله پس از حجامت شروع می شود و اغلب پس از یک ساعت، نتیجه آن در آزمایش قابل مشاهده است. بسیار کم پیش می آید که پس از انجام حجامت باز هم زردی نوزاد کم نشود؛ امّا به هر حال ما، اقدامات درمانی غیر از حجامت را نیز – که شرح آن گذشت – به همه توصیه می کنیم.

 

زردی ناشی از شیر مادر

 

زردی در برخی نوزادان ممکن است بر اثر استفاده از شیر مادر باشد. 2 گروه از نوزادان هستند که با خوردن شیر مادر به زردی مبتلا می شوند:

 

1- گروه اول، بیشتر نوزادان مادرانی هستند که به طریق سزارین وضع حمل کرده اند و زردی به دلیل کم بودن شیر مادر و در روزهای اول تولد ایجاد می شود. در این حالت چنانچه تغذیه با شیر مادر استمرار داشته باشد، رفته رفته شیر مادر بیشتر و کمبود کالری نوزاد جبران می شود و همچنین حرکات روده او بهتر شده و زردی از بین می رود. در این نوزادان، مصرف شیرخشت و ترنجبین و به ویژه ترنجبین بسیار مطلوب است؛ چرا که ترنجبین ارزش غذایی بسیار بالایی دارد و می تواند به طور موقّت کمبود شیر را برای نوزاد جبران کند، از سوی دیگر خاصیت ملیّنی ترنجبین، باعث کارکرد بهتر روده ها و دفع بیشتر صفرا می شود.

 

2- نوع دوم زردی ناشی از شیر مادر، معمولا از هفته دوم تولد آغاز می شود. این زردی ممکن است ناشی از موادی باشد که در شیر وجود داشته؛ باعث غیرفعال کردن آنزیم های کبدی و روده ای نوزاد می شوند که این موضوع باز جذب مواد صفراوی به داخل بدن را در پی دارد. در واقع این مشکل به خاطر رشد ناکافی روده و کبد نوزاد رخ می دهد. در این مورد هم پزشکان توصیه می کنند که تغذیه نوزاد با شیر مادر را ادامه دهید و چنانچه زردی شدید شد، حداکثر 48 ساعت شیر مادر را قطع کرده از شیر خشک یا شیر دوشیده شده برای تغذیه کودک استفاده شود. البته پس از رفع زردی، مجددا باید تغذیه با شیر مادر را از سر گرفت.

 

زردی های غیر طبیعی

 

بعضی موارد زردی هستند که می توانند غیر طبیعی باشند و لذا نیاز به پیگیری دارند؛ از جمله این موارد که برای خانواده ها قابل تشخیص هستند عبارتند از:

 

- زردی که همان روز اوّل تولّد ظاهر شود.

 

- زردی که پس از هفته دوّم تولّد شروع شود.

 

- زردی که پس از دو هفته ادامه داشته باشد.(البته به جز نوزادان نارس که ممکن است به طور طبیعی تا دو ماه زردی خفیفی داشته باشند.)

 

- هر گونه نشانه ای دالّ بر بیماری و ضعف نوزاد، کاهش قدرت گرفتن پستان مادر، کم شدن اشتهای او و مواردی از این دست.

 

لامپ مهتابی و زردی

 

از سال ها پیش شنیده ایم که اگر کودکی دچار زردی شد، با قرار دادن او زیر نور لامپ های فلورسنت(مهتابی) می توان او را درمان کرد. درست است که نور درمانی یکی از راه های درمانی زردی در نوزادان محسوب می شود، ولی استفاده از نور مهتابی اساس علمی نداشته و تأثیر چندانی در درمان زردی ندارد بلکه نور فلورسنتی که به عنوان درمان این بیماری استفاده می شود، طول موج های خاصی دارد که لامپ های مهتابی این طول موج و قدرت درمانی را ندارند.

نوردمانی که در مراکز درمانی انجام می شود؛ در درمان زردی موثر است اما معمولا نیازی به انجام آن نیست و اگر هم ضرورتی بود، بهتر است از انواع خانگی این دستگاه ها استفاده شود.

 

زردی و نور آفتاب

 

اگر سطح بیلی روبین کودک پایین باشد، می توانید با قرار دادن وی در معرض نور آفتاب(البته در سایه و نه در زیر نور مستقیم) در اوائل روز یا اواخر عصر به درمان او کمک کنید که البته با توجّه به اثربخشی درمانهای ذکر شده عملا نیازی به این کار نیست.

 تعویض خون

 موارد خطرناک و شدید زردی که ممکن است با خطر رسوب بیلی روبین در مغز همراه باشد را با تعویض خون نوزاد درمان می کنند. توصیه اکید می‌شود که با به کار بستن دستورات طبّ سنّتی، هرگز نگذارید تا کار به انجام این اقدام پرعارضه برسد؛ اگر چه اعتقاد پزشکان طب سنتی ،بر این است که حتّی این نوزادان نیز اگر در چند روز متوالی، دو و یا حدّاکثر سه نوبت حجامت شوند و اقدامات دارویی را نیز به طور کامل دریافت کنند نیازی به تعویض خون نخواهند داشت.

 

زردی یا یرقان؟!

 

زردی همان یرقان است؛ امّا از آنجا که واژه یرقان برای اکثر مردم ما تداعی گر یک بیماری خطرناک و کشنده است از به کار بردن آن در این مقاله خودداری شده است.

 

 

چند نکته درباره پیشگیری از زردی در بارداری

 

1- نگرانی از زردی نوزاد در آینده نباید مادر باردار را مجبور کند که تغذیه مطلوب خود را کنار بگذارد. مصرف زیاد خنکی ها در بارداری می تواند برای مادر – و حتّی جنین – مشکلاتی به وجود بیاورد.

 

2- انجام اقدامات پیشگیرانه در بارداری تنها محدود به یکی دو ماه آخر می شود به این ترتیب که در یکی دو ماه آخر بارداری، مادر، هفته ای یک بار، زبان خود را در آینه کنترل کند؛ اگر زبان زردرنگ بود می تواند نشان دهنده افزایش صفرا و احتمال ایجاد زردی در نوزاد باشد. در این حال مادر باردار بهتر است یک خنکی ملایم مثل عرق کاسنی را چند روز مصرف کند تا مشکل حل شود. توصیه عمومی تر برای رفع نگرانی همه مادران این است که از یک هفته به زایمان هر روز یکی دو استکان عرق کاسنی مصرف کنند.

3- توجّه داشته باشید که نه انجام اقدام فوق می تواند زردی نگرفتن نوزاد را تضمین کند و نه عدم انجام آن یا مصرف غذاهای گرمی، ضرورتاً باعث زردی نوزاد خواهد شد.